امام حسین (علیه السلام) روز یکشنبه 28 رجب سال شصت هجرى از مدینه بسوى مکه حرکت کرد و شب جمعه در حالى که سه شب از ماه شعبان گذشته بود، وارد مکه گردید. آن حضرت پس از چهار ماه و پنج روز اقامت در مکه معظّمه (از شعبان تا پایان ذیقعده) در روز سه شنبه هشتم ذیحجه مصادف با روز ترویه (همان روزى که مسلم بن عقیل در کوفه قیام کرد) از مکه بسوى عراق حرکت کرد(1)(2).
حرکت امام حسین (ع) زمانى بود که به ایشان خبر رسید یزید لشکرى را به فرماندهى عمرو بن سعید بن عاص به مکه گسیل داشته و او را امیر الحاج قرار داده و به او تأکید کرده که هر جا حسین (ع) را بیابد بى‏درنگ او را به شهادت برساند(3) ؛ و از طرف دیگر امام (ع) مطّلع شده بود که سى نفر از مزدوران یزید جهت ترور ایشان به مکه اعزام شده‏اند(4) : در ضمن این نکته نیز قابل توجه است که مردم حجاز با اهل بیت(ع) دشمنى دیرینه داشتند و نسبت به ساحت قدس علوى بى‏حرمتى مى‏کردند بطورى که امام چهارم (ع) مى‏فرماید: ما در مکه و مدینه حتى بیست نفر دوست و طرفدار هم نداریم(5) . بهر حال وقتى امام (ع) از توطئه شوم یزید با خبر شد، براى حفظ حرمت خانه خدا، پس از انجام طواف و سعى بین صفا و مروه و تبدیل حج به عمره مفرده(6) تصمیم به خروج از مکه - آنچه در این متن آمده و در افواه نیز مشهور است که امام (ع) حج را تبدیل به عمره نمودند، جاى تأمّل و بررسى است و تحقیق بیشترى را مى‏طلبد، زیرا با توجّه به علم امام (ع) از اینکه نمى‏تواند حج را به پایان برساند چگونه در روز هشتم، احرام حج بسته و بعد آن را به عمره تبدیل کرده است؟
اولاً: امام، عمره را در ماه شعبان بجاى آورده، و چون عمره در غیر ماههاى حج قرار گرفته اگر بخواهد حج تمتع بجاى آورد، آن عمره کافى نیست و باید از میقات در ماههاى حج احرام بسته و عمره تمتع بجاى آورد. صاحب جواهر مى‏گوید: کسى که عمره مفرده را در غیر ماههاى حج (شوال و ذیقعده و ذیحجه) بجاى آورد، جایز نیست حج تمتع بجا آورد، زیرا عمره تمتع داخل در حج است و در غیر ماههاى حج واقع نمى‏شود (جواهر الکلام 20/462). و اگر کسى احتمال بدهد که احرام آن حضرت احرام حج اِفراد بوده است و حج اِفراد را تبدیل به عمره نموده است، این نیز خالى از اشکال نیست زیرا اولاً با علم امام (ع) به اینکه نمى‏تواند حج را به پایان ببرد چگونه به احرام حج مُحرم شده است، و ثانیاً میقات حج افراد براى کسى که وطن او مکه نیست همان میقاتهاى مشهور است و نمى‏تواند از مکه مُحرم شود.
و ثانیاً: از روایات چنین مستفاد است که امام (ع) عمره بجا آورده و از تبدیل حج به عمره یا به تعبیر دیگر عدول به عمره مفرده ذکرى نیست که ما در اینجا برخى از آن روایات را ذکر مى‏کنیم:
عن علی بن ابراهیم عن ابیه و عن محمد بن اسماعیل عن الفضل بن شاذان عن حماد بن عیسى عن ابراهیم بن عمر الیمانى عن ابى عبداللَّه (ع) انّه سئل عن رجل خرج فی اشهر الحج معتمرا ثم خرج الى بلاده، قال: لابأس و ان حج من عامه ذلک و افرد الحج فلیس علیه دم و ان الحسین بن علی (ع) خرج یوم الترویة الى العراق و کان معتمرا.
و عنه عن ابیه مکرمه گرفت.(7)
فرزندان و برادران و برادرزادگان و اکثر اهل بیت، بجز محمد بن حنفیّه، امام (ع) را همراهى مى‏کردند.(8)
امام (ع) در حال حرکت این آیه را تلاوت مى‏کرد «فخرج منها خائفا یترقّب قال ربّ نجّنی من القوم الظّالمین».(9)
امام حسین (ع) براى رفتن به مکه راه اصلى و عمومى را اختیار کرده بود، و در پاسخ اهل بیت که به او مى‏گفتند: اگر ما نیز از راهى که ابن زبیر انتخاب کرده بود (بیراهه) مى‏رفتیم، شاید از تعقیب دشمنان در امان بودیم، فرمود: نه! بخدا سوگند از راهى جز این نخواهم رفت تا مشیّت الهى بوقوع پیوندد.(10)

ملاقات در بین راه‏

عبداللَّه بن مطیع(11) امام را در بین راه ملاقات کرد و عرض کرد: جانم به فداى تو باد! عزم کجا دارى؟
امام (ع) فرمود: در حال حاضر قصد رفتن به مکه را دارم و از خداى متعال طلب خیر مى‏کنم.
عبداللَّه بن مطیع عرض کرد: به فدایت گردم، از خداى براى شما طلب خیر مى‏کنم، مبادا از مکه بسوى کوفه حرکت کنى زیرا کوفه همان شهر بد خاطره‏اى است که پدرت را در آنجا کشتند و برادرت امام حسن مجتبى (ع) را در چنگ دشمن رها کردند و خود نیز با او از در نیرنگ در آمدند و او را زخم کارى زدند که نزدیک بود او نیز کشته شود. در حرم و خانه خدا بمان زیرا تو بزرگِ نژاد عربى و از مردم حجاز کسى نیست که با تو در رتبه و مقام برابر باشد، در آنجا بمان تا مردم از اطراف به گرد تو جمع گردند، بخدا سوگند که بعد از تو ما را به زنجیر بردگى کشند.(12)

پی نوشت :

1- سید ابن طاووس نقل کرده است که امام حسین (ع) روز سه شنبه سوم ذیحجه از مکه عازم عراق گردید (الملهوف 25). و سیوطى، خروج امام از مکه به عراق را بدون تعیین روز، عشر ذیحجه ذکر کرده است (تاریخ الخلفاء 207).
2- انساب الاشراف 3/160.
3- مقتل الحسین مقرّم 165.
4- تظلّم الزهراء 153.
5- ما بمکّة و المدینة عشرون رجلا یحبّنا». (شرح نهج‏البلاغه ابن ابى‏الحدید 4/104).
6- عن اسماعیل بن مراد عن یونس بن معاویة بن عمار قال: قلت لأبی عبداللَّه (ع): من أین افترق المتمتّع و المعتمر؟ فقال: ان المتمتّع مرتبط بالحج و المعتمر اذا فرغ منها ذهب حی
ث شاء و قد اعتمر الحسین (ع) فی ذی الحجة ثم راح یوم الترویة الى العراق و الناس یروحون الى منى و لا بأس بالعمرة فی ذی الحجة لمن لا یرید الحج (وسائل الشیعة، ج 10، باب 7 من أبواب العمرة، حدیث 2 و 3).
همانگونه که از دو حدیث فوق مستفاد است، امام حسین (ع) مُحرم به احرام عمره بوده‏اند و صحبت از تبدیل حج به عمره نیست، مضافاً بر اینکه بعضى خروج امام حسین به عراق را در سوم ذیحجه ذکر کرده‏اند (سید ابن طاووس در ملهوف) و ابى جارود از امام باقر (ع) نقل کرده است که امام حسین (ع) یک روز قبل از ترویه یعنى روز هفتم ذیحجه از مکه خارج گردید. (کامل الزیارات 73).
7- حیاة الامام الحسین 3/16.
8- ارشاد شیخ مفید 2/34.
9- سوره قصص: 21.
10- ارشاد شیخ مفید 2/35.
11- در کامل ابن اثیر جریان ملاقات امام (ع) با عبداللَّه بن مطیع را هنگام رفتن به مکه ذکر کرده است ولى خواهد آمد که دیگر مورخان مثل شیخ مفید این ملاقات را هنگام آمدن از مکه بسوى عراق مى‏دانند. بعضى احتمال داده‏اند که دو ملاقات انجام گرفته با دو نفر متفاوت: هنگام رفتن به مکه با عبداللَّه بن مطیع و هنگام رفتن به عراق با عبداللَّه بن ابى مطیع. (الامام الحسین و اصحابه 163).
12- کامل ابن اثیر 4/19.